در دنیای امروز که شاهد تحولات شگرفی در عرصه فناوری و به تبع آن دگرگونی در شیوه‌های زندگی بشر هستیم، نظام‌های پرداخت نیز از این قاعده مستثنی نبوده و به سرعت به سمت دیجیتالی شدن پیش می‌روند.
یکی از نمودهای بارز این دگرگونی، ظهور و گسترش ارز دیجیتال و کریپتوکارنسی است.
در این میان، بانک‌های مرکزی در سراسر جهان نیز به دنبال استفاده از این فناوری نوین برای ارتقای نظام‌های پرداخت خود هستند. به همین منظور، مفهوم «ارز دیجیتال بانک مرکزی» یا CBDC مطرح شده است.
CBDC در واقع نوعی پول دیجیتال است که توسط بانک مرکزی یک کشور منتشر می‌شود و همانند پول رایج، باید دارای پشتوانه قانونی باشد. این پول، به طور مستقیم توسط بانک مرکزی به مردم ارائه می‌شود و می‌تواند برای انجام تراکنش‌های مختلف، مانند خرید کالا و خدمات، پرداخت قبوض و انتقال وجه استفاده شود.
در این میان، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران نیز با رونمایی از طرح «ریال دیجیتال» در راستای به‌روزرسانی نظام پرداخت کشور گام برداشته است. در این مقاله به بررسی جامع ابعاد مختلف ریال دیجیتال، از جمله ماهیت، اهداف، مزایا، چالش‌ها و چشم‌انداز آن می‌پردازیم.
ریال دیجیتال چیست؟
ریال دیجیتال یا رمزریال نوعی پول دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) است که توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران منتشر می‌شود. این پول، هم ارز با ریال سنتی بوده و همان کارکردهای پول رایج را در محیط دیجیتال ایفا می‌کند. به عبارت دیگر، می‌توان از ریال دیجیتال برای خرید کالا و خدمات، پرداخت قبوض، انتقال وجه و سایر مبادلات مالی استفاده کرد.
اهداف ریال دیجیتال
ایجاد ریال دیجیتال، اهداف متعددی را دنبال می‌کند که از جمله آنها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- ارتقای کارایی و شفافیت نظام پرداخت: ریال دیجیتال با حذف واسطه‌ها و تسریع تراکنش‌ها، می‌تواند به طور قابل توجهی کارایی نظام پرداخت را ارتقا دهد. همچنین، با ثبت تمامی تراکنش‌ها در بستر بلاک‌چین، شفافیت قابل‌توجهی در این نظام ایجاد خواهد شد.
- کاهش هزینه‌های چاپ و نگهداری اسکناس: چاپ و نگهداری اسکناس‌های فیزیکی، هزینه‌های قابل‌توجهی را به دولت تحمیل می‌کند. ریال دیجیتال با جایگزینی پول نقد، می‌تواند این هزینه‌ها را به طور چشمگیری کاهش دهد.
- کنترل بهتر نقدینگی: بانک مرکزی با رصد تراکنش‌های ریال دیجیتال، می‌تواند نظارت و کنترل دقیق‌تری بر حجم نقدینگی در جامعه داشته باشد.
- ایجاد فرصت‌های نوین مالی: ریال دیجیتال می‌تواند بستری مناسب برای توسعه خدمات نوین مالی، مانند پرداخت‌های خرد، اعتبارات دیجیتال و قراردادهای هوشمند فراهم کند.
- مقابله با پولشویی: با توجه به قابلیت ردیابی تراکنش‌های ریال دیجیتال، می‌توان از این ابزار برای مقابله مؤثرتر با پولشویی استفاده کرد.
مزایای ریال دیجیتال
استفاده از ریال دیجیتال، مزایای متعددی برای ذینفعان مختلف، از جمله مردم، بانک‌ها و دولت به ارمغان خواهد آورد. برخی از این مزایا عبارتند از:
- سرعت و سهولت بیشتر در تراکنش‌ها: تراکنش‌های ریال دیجیتال به صورت آنی و بدون نیاز به حضور در بانک یا صرافی انجام می‌شوند.
- کاهش هزینه‌های مبادلات: کارمزد تراکنش‌های ریال دیجیتال به مراتب پایین‌تر از کارمزد تراکنش‌های بانکی سنتی است.
- دسترسی آسان‌تر به خدمات مالی: ریال دیجیتال می‌تواند به اقشار کم‌برخوردار و ساکنین مناطق روستایی که دسترسی محدودی به خدمات بانکی دارند، امکان دسترسی آسان‌تر به خدمات مالی را فراهم کند.
- امنیت بیشتر: ریال دیجیتال با استفاده از فناوری‌های نوین رمزنگاری، از امنیت بالایی برخوردار است و در برابر جعل و تقلب مصون است.
- قابلیت برنامه‌ریزی: ریال دیجیتال می‌تواند برای انجام پرداخت‌های خودکار و برنامه‌ریزی شده مورد استفاده قرار گیرد.
چالش‌های پیش روی ریال دیجیتال
با وجود مزایای متعدد ریال دیجیتال، چالش‌هایی نیز بر سر راه پیاده‌سازی آن وجود دارد. برخی از این چالش‌ها عبارتند از:
- نیاز به زیرساخت‌های قوی فناوری اطلاعات: پیاده‌سازی ریال دیجیتال به زیرساخت‌های قوی فناوری اطلاعات، از جمله شبکه‌های پرسرعت و پایگاه‌های داده امن نیاز دارد.
- خطرات سایبری: ریال دیجیتال، مانند هر نوع پول دیجیتال دیگری، در معرض خطرات سایبری مانند هک شدن و سرقت اطلاعات است.
- مقاومت‌های فرهنگی: ممکن است برخی از افراد به دلیل عدم آشنایی با فناوری‌های نوین یا نگرانی‌های امنیتی، تمایلی به استفاده از ریال دیجیتال نداشته باشند.
- نیاز به اصلاحات قانونی: برای استفاده گسترده از ریال دیجیتال، ممکن است نیاز به اصلاحات قانونی در حوزه‌های مختلف، از جمله قانون پول و بانکداری باشد.
چشم‌انداز ریال دیجیتال
با وجود چالش‌های موجود، ریال دیجیتال پتانسیل تبدیل شدن به یک ابزار مهم در نظام پرداخت ایران را دارد. در صورت برنامه‌ریزی دقیق و اجرای اصولی، این ابزار می‌تواند مزایای قابل‌توجهی برای اقتصاد ایران به ارمغان آورد.
برخی از کارشناسان معتقدند که ریال دیجیتال می‌تواند در بلندمدت، جایگزین پول نقد شود. این امر می‌تواند منجر به کاهش قابل‌توجهی در هزینه‌های چاپ و نگهداری اسکناس، افزایش شفافیت در نظام پرداخت و تسهیل اجرای سیاست‌های پولی توسط بانک مرکزی شود.
علاوه بر این، ریال دیجیتال می‌تواند بستر مناسبی برای توسعه خدمات نوین مالی، مانند پرداخت‌های خرد، اعتبارات دیجیتال و قراردادهای هوشمند باشد. این امر می‌تواند به افزایش ضریب نفوذ خدمات مالی در جامعه، به‌ویژه در میان اقشار کم‌برخوردار، کمک کند.
با این حال، برای تحقق این چشم‌انداز، لازم است اقدامات متعددی انجام شود. از جمله این اقدامات می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- ایجاد زیرساخت‌های قوی فناوری اطلاعات: باید در زیرساخت‌های فناوری اطلاعات، از جمله شبکه‌های پرسرعت و پایگاه‌های داده امن، سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی انجام شود.
- افزایش آگاهی عمومی: باید با استفاده از برنامه‌های آموزشی و فرهنگی، آگاهی عمومی در مورد ریال دیجیتال و مزایای آن افزایش یابد.
- تضمین امنیت ریال دیجیتال: باید با استفاده از تدابیر امنیتی قوی، از جمله رمزنگاری و احراز هویت دو مرحله‌ای، امنیت ریال دیجیتال در برابر خطرات سایبری تضمین شود.
- اصلاحات قانونی: باید قوانین و مقررات مربوط به پول و بانکداری به‌گونه‌ای اصلاح شوند که استفاده از ریال دیجیتال تسهیل شود.
در نهایت، موفقیت ریال دیجیتال به همکاری و مشارکت تمامی ذینفعان، از جمله دولت، بانک‌ها، بخش خصوصی و مردم بستگی دارد. با تلاش و همت جمعی، می‌توان این ابزار نوین را به عاملی برای ارتقای نظام پرداخت و توسعه اقتصاد ایران تبدیل کرد.