دین و مذهب در شهر یزد، جایگاه بسیار ویژه‌ای دارد، به همین خاطر ملکشاه سلجوقی عنوان دارالعباده را به این شهر داده است. از سنت‌های قدیمی و کهن یزد، ساختن مسجد می‌باشد. واقفان بزرگ یزدی این سنت را برپا کردند و همین باعث شد تا یزد مساجد تاریخی بسیاری با واقفان مختلف داشته باشد. مساجد تاریخی یزد به دو صورت محله‌ای و جامع می‌باشند که مساجد محله‌ای آن بسیار ساده و بدون تزئینات هستند. با اقامت در هتل های یزد و قدم زدن در این شهر می‌توانید از نزدیک شاهد این مساجد تاریخی باشید.
مسجد جامع یزد
یکی از ارزشمندترین مساجد تاریخی یزد، مسجد جامع یزد است که یکی از آثار هنری و معماری اسلامی می‌باشد. مسجد جامع یزد، قدمتی بیش از ۹۰۰ سال دارد که در دوران مختلف تاریخی ایلخانی، صفوی، تیموری، آل مظفر و قاجار ساخته و تکمیل شده است. معماری مسجد جامع یزد از منحصر به فردترین نمونه‌های معماری اسلامی می‌باشد و مناره‌های بلند آن از جاذبه‌های این مسجد به شمار می‌رود.
ساخت بنای اصلی مسجد توسط علاءالدوله گرشاسب آل بویه انجام شده که مربوط به قرن ششم هجری می‌باشد. اما مسجدی که امروزه برای ما به یادگار مانده مربوط به دوران آل مظفر و تیموریان است و قدمت آن به قرن‌های هشتم و نهم هجری می‌رسد. از ویژگی‌های هنری و معماری مسجد جامع یزد می‌توان به کاشی‌کاری‌های زیبا و چشم‌نواز، سردر بلند، وجود دو کتیبه نفیس که با خط‌های کوفی و ثلث، برروی کاشی لاجوردی در کنار سردر باشکوه مسجد خودنمایی می‌کند، اشاره کرد.
دو مناره زیبا که با کاشی‌کاری مزین شده، جلوه خاصی به این مسجد بخشیده است. همچنین دیوارهای داخلی شبستان، زیر گنبد و خارج گنبد، این مسجد را منحصر به فرد کرده است. ارتفاع مناره‌های مسجد تقریباً ۴۸ متر بوده و ارتفاع سردر آن، حدود ۲۴ متر می‌باشد. ارتفاع ۴۸ متری مناره‌های مسجد، گچبری‌های زیبایی که انجام شده، شبستان زمستانی بزرگ مسجد، خوابیدگی گنبد و… هنر معماری اصیل ایرانی را به نمایش گذاشته است.
از زیبایی‌های دیگر مسجد غرفه‌ها، گوشواره‌ها، قرص‌های جناغی خوش فرم، هنر زیبای معماری ایرانی را به نمایش می‌گذارد. سردر بلند مسجد، با قامتی کشیده بر شانه نازکی از گل ایستاده و مناره‌های بلند مسجد را برروی خود جای داده است. گنبد با طاقچه‌های گچ‌بری شده از روزنه‌های پنجره‌های مشبک به صورت زیبایی روشن شده است. گنجینه‌ای نفیس از قرآن‌ها و کتاب‌های خطی در کتابخانه مسجد جامع یزد وجود دارد.
مسجد امیر چخماق
مسجد امیر چخماق یکی از مشهورترین مساجد تاریخی یزد است که توسط امیر جلال الدین چخماق، از سرداران و اُمراء شاهرخ تیموری حاکم یزد، بنا شد. مجموعه امیر چخماق شامل میدان، تکیه، حمام، خانقاه، چاه آب سرد و ارزشمندترین بنای مجموعه، مسجد امیر چخماق می‌باشد که در سال 841 ساخته شد.
مسجد امیر چخماق با ویژگی‌هایی همچون سنگ نصب شده در کریاس مسجد، کاشی‌های معرق دور بیرونی گنبد و محراب اصلی مسجد با طاق‌نمای مقرنس‌کاری باعث شده تا مسجد پس از مسجد جامع یزد از جهت زیبایی در رتبه دوم قرار گیرد. مسجد امیر چخماق به مسجد جامع نو شهرت پیدا کرده و قدمت آن به قرن هشتم هجری قمری می‌رسد. درب کریاس مسجد روبه میدان باز می‌شود و در این قسمت سنگی نصب شده که به خط نسخ، وقف نامهای بر روی آن نوشته شده است.
مسجد شاه طهماسب
مسجد شاه طهماسب یکی دیگر از مساجد تاریخی یزد است که بنای اولیه این مسجد به درخواست دختر شاه طهماسب صفوی ساخته شد. از ساختمان قدیمی مسجد آثار خاصی به جا نمانده، به جز دو سنگ مرمر که یکی در محراب و دیگری بر روی ستون میدان به یادگار مانده است. ابعاد سنگ محراب مسجد شاه طهماسب ۷۶ در ۱۴۵ سانتیمتر می‌باشد. همچنین سنگ مرمر دیگر که به عنوان یک کتیبه فرمان حکومتی در آن حک شده، یکی از زیبایی‌های جالب توجه در ضلع شمالی مسجد است.
در بخشی از فرمان این کتیبه که توسط شاه طهماسب صفوی صادر شده، این است که این فرمان در مسجد جامع یزد نصب گردد. این فرمان در سال ۹۳0 تا 984 صادر شده و به همین دلیل می‌توان گفت که از جهت اهمیت، مسجد شاه طهماسب پس از مسجد جامع یزد قرار دارد. این مسجد تاریخی برای بسیاری از شهروندان یزد و گردشگران هنوز ناشناخته مانده است.
برای بازدید از قدیمی‌ترین مساجد تاریخی یزد باید به بافت تاریخی شهر مراجعه کرد. در بافت تاریخی یزد بناهای قدیمی و تاریخی زیادی وجود دارد که مسجد شاه طهماسب در میدان تاریخی سید مصطفی خمینی در محله بعثت واقع شده، که در این منطقه آثار و بناهای تاریخی بسیاری وجود دارد. شاید به همین دلیل مسجد شاه طهماسب خیلی شناخته شده نیست. این مسجد به صورت کامل بازسازی شده و بخش‌هایی همچون تابستان‌خانه، سالن بزرگ، گنبد، مقصوره و گرمخانه قسمت‌هایی می‌باشد که به سبک جدید بنا شده است.
در قسمت سردخانه مسجد، هشت ستون گچی ساده که حدود یک متر از این ستون‌ها با سنگ پوشیده شده، مشاهده می‌شود. برای پوشش داخلی گرمخانه و سردخانه از گچ استفاده شده است. همچنین مقصوره در وسط تابستان‌خانه بنا شده که در این تابستان‌خانه چند نمای گچی ساده وجود دارد. همچنین محراب مسجد با کاشی معرق و نقوش گل و بوته، ترنجی، اسلیمی و خط ثلث که به صورت رنگین مزین‌شده، وجود دارد.
مسجد فهرج
یکی از مساجد تاریخی یزد، مسجد جامع فهرج است که یک اثر به جا مانده از صدر اسلام می‌باشد و با مشاهده این اثر تاریخی، مورخان به این نتیجه رسیدند که این مسجد پس از فتح یزد به دست سپاهیان اسلام ساخته شده است. اما برای اثبات آن، سند مشخصی در دست نیست.
قدمت این مسجد قدیمی و ارزشمند به حدود ۱۴۰۰ سال پیش برمی‌گردد و یکی از تاریخی‌ترین مساجد ایران به شمار می‌رود. مسجد فهرج تنها مسجد تاریخی در جهان است که تا امروز هیچ تغییری در بنای آن ایجاد نشده است. البته در حال حاضر به این مسجد آنچنان که باید رسیدگی نشده و حال و روز خوبی ندارد.
مسجد ریگ
مسجد ریگ یک کاروانسرای مخروبه است. این بنا توسط، شخصی به نام امیر معین الدین اشرف ساخته شد. مناره مسجد گلی می‌باشد که با خط و نقش هندسی تزئین شده است. مسجد تاریخی ریگ در رضوان‌شهر قرار دارد و یکی از مساجد تاریخی یزد به شمار می‌رود. این شهر در ۲۵ کیلومتری شهر یزد قرار گرفته و وسعتی حدود ۱۵۰ کیلومترمربع دارد و ۱۰ هزار نفر جمعیت را در خود جای داده است.
رضوان‌شهر دارای بناهای تاریخی بسیاری بوده و یکی از آنها مسجد ریگ بوده که از آثار به جا مانده، قرن هشتم هجری است. این مسجد چند سال پیش بر اثر باد، از زیر شن و ماسه‌های این منطقه بیرون آمد اما در اطراف این مسجد همچنان ریگزارهای بسیاری وجود دارد. از مواردی که در این مسجد تاریخی، مورد توجه مورخان و تاریخ نگاران قرار گرفته، وجود علائم شیعی در قسمت‌های مختلف این مسجد است که مربوط به قبل از حکومت شیعه بوده و دارای قدمت زیادی می‌باشد.
کاشی‌کاری‌های که برروی قبرهای مسجد قرار گرفته به این صورت است که با خط زیبای نسخ، ابیاتی برروی کاشی معرق وجود دارد. یکی از قبرهای مسجد، سنگ قبر حاجی جمال الدین محمود ابن حاجی کمال الدین حسین بن جلال الدین محمود می‌باشد که در قسمت چپ و کنار دیواره شرقی قرار دارد. اندازه قبر ایشان ۶۸ در ۲۲۰ سانتیمتر است و با ارتفاع ۵۵ سانتیمتر می‌باشد.
در دور آن با کاشی معرق و به خط نسخ، اسامی ۱۲ امام پیشوا نوشته شده و همچنین در حاشیه سطح آن آیت الکرسی و در لابلای گل و بوته وسط آن، جمله لا اله الا الله محمد رسول الله حک شده است. همچنین بر بالای سر قبر ایشان یک کتیبه مستطیلی شکل وجود داشته که به دست غارتگران آثار تاریخی دزدیده شده است.
مسجد فرط یزد
مسجد فرط یزد از دیگر مساجد تاریخی یزد است که قدمت آن به هشتصد سال پیش برمی‌گردد. بر اساس اسناد تاریخی یافت شده، علی بن موسی الرضا علیه السلام در سال ۲۰۱ هجری قمری بین مسیر مدینه تا خراسان، چند روزی را در شهر یزد اقامت می‌کنند و فرائض و عبادات خود را در مسجد فرط انجام می‌دادند که پس از آن این مسجد به قدمگاه امام رضا (ع) شهرت پیدا کرد.
بر اساس شواهد یاد شده، مسجد فرط توسط احمد بن محمد زمجی ساخته شده است. محمد زمجی به فرمان ابومسلم خراسانی با لشکری به شهر یزد آمد و با منصوبان ابن امیه ازجمله ابوالعلا جنگید و پیروز شد. ابومسلم خراسانی با رهبری بزرگان بنی عباس در سال ۱۳۲ هجری قمری، موفق به شکست آخرین خلیفه امویان در عراق شد و باعث شد تا عباسیان به قدرت برسند و در آخر به دست منصور، خلیفه دوم عباسی کشته شد.
پس از به قدرت رسیدن احمد بن محمد زمجی در یزد، دستور داد تا در یزد قنات‌ها، مساجد و عمارت‌هایی ساخته شود. یکی از این مساجد، مسجد پتک بود که پس از مدتی به مسجد فرط مشهور شد. این مسجد تا به امروز چند بار مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. همجوار بودن با حمام قدیمی مولانا یکی دیگر از ویژگی‌های مسجد فرط می‌باشد. در کتب تاریخی یزد نام مسجد فرط به نامهای بزک یا پزک و پتک آورده شده که پس از مدتها به فرط تغییر نام پیدا کرده است.
یکی از حجره‌های این مسجد، به صومعه امام رضا علیه السلام معروف شده و گفته می‌شود که سنگ موجود در موزه آستان قدس رضوی متعلق به صومعه امام رضا این مسجد است. در حاشیه سوم و دور پیشانی آن حک شده که: به فرمان احمد بن علی بن احمد علوی حسینی در سال ۵۱۶ هجری قمری تعمیر و بازسازی گشته است. این بنای تاریخی در محله دارالشفا و نزدیک به دروازه مهریجرد یکی از دروازه‌های اصلی برج و باروی تاریخی شهر یزد واقع شده است.
مسجد چهل محراب
از دیگر مساجد تاریخی یزد، مسجد چهل محراب است که به خاطر وجود چهل سنگ محراب در بنای مسجد، به مسجد چهل محراب معروف شده، اما امروزه تنها سه عدد از کاشی‌های یاد شده به جا مانده است. مسجد چهل محراب در ضلع غربی، خیابان امام خمینی محله فهادان قرار دارد.
بر اساس اسناد و نوشته‌های مولف جامع مفیدی این مسجد در سده هفتم هجری در نزدیکی زندان اسکندر توسط خواجه شمس الدین محمد تازیکو بنا شد. مسجد چهل محراب در محله فهادان یزد در فاصله نزدیکی از مدرسه ضیائیه و همجوار با حمام ابوالمعالی و همچنین روبروی مجموعه عربها قرار گرفته است.
گفته شده مرقد خواجه شمس الدین محمد تازیکو روبروی بارگاه شیخ جمال اسلام یکی از عرفای مشهور یزد، بوده است. مرقد ایشان تا سده نهم هجری مورد احترام زائران قرار داشت. ایشان یک خانقاه و عمارتی بنا کرد که چهار دانگ از روستا هنزاء را برای مسجد وقف کرد. اما این مسجد پس از گذشت چندین سال ویران شد و در دوران میرزا اسحاق بیک یکی از نوادگان خواجه شمس الدین تازیکو این مسجد دوباره تجدید بنا شد.
این مسجد تاریخی و ساده دارای ۴۰ محراب می‌باشد که از ۴۰ عدد سنگ محراب، تنها سه کاشی باقی مانده است و مابقی ممکن است به سرقت رفته و یا تخریب شده باشند. مسجد دارای سردری بوده که ماذنه‌ای کوتاه در بالای آن قرار گرفته است. همچنین مسجد دارای شبستان و یک اتاقی که معروف به مزار آقا می‌باشد در ضلع جنوبی قرار دارد. در قسمت شرقی سه غرفه مشاهده می‌شود که در یکی از آنها، کاشی محراب فیروزه‌ای رنگ دیده می‌شود.
شبستان مسجد در ضلع غربی صحن قرار گرفته و غرفه‌های آن به صورت دو طبقه به چشم می‌خورند. در یکی از این غرفه‌ها، کاشی محراب فیروزه‌ای رنگی نصب شده است. سومین کاشی محراب در اتاق معروف به مزار آقا نصب شده، که جمله (بحسن توفیقه) با خط نستعلیق و برجسته بر روی آن حک شده است.
ایرج افشار در کتاب یادگارهای یزد، کاشی‌های به جامانده از مسجد چهل محراب را با کاشی محراب‌های ابولمعالی و باغ صندل، قابل مقایسه دانسته که امروزه اثری از کاشی محراب‌های این دو مسجد وجود ندارد. این سه کاشی محراب فیروزه‌ای رنگ مسجد چهل محراب، دارای کتیبه می‌باشند که به جز یکی از آنها که جمله بحسن توفیق نوشته شده، دیگر کتیبه‌های آن دو کاشی محراب خوانا نمی‌باشند.
مسجد حظیره
مسجد حظیره از دیگر مساجد تاریخی یزد است که در ضلع شرقی خیابان امام خمینی شهر یزد و در فاصله کمی از چهارراه شهدا قرار گرفته است. مسجد حظیره مقابل دروازه فتح واقع شده و نام دیگر مسجد حظیره، روضه محمدی می‌باشد. تاریخ ساخت بنای اول مسجد، به سال ۸۰۹ هجری شمسی برمی‌گردد.
در آن دوران همسر حاج شمس الدین محمد بن زید الدین علی شاه میبدی، به بیماری سختی مبتلا شده بود که طبیبان از درمان ایشان ناامید بودند. حاج شمس الدین که ناامید شده بود، مخلصانه به پیشگاه خداوند دعا کرد. حاج شمس الدین و همسرش در یکی از شب‌های سرد زمستان، از دروازه فتح یزد گذشتند و به یزد رسیدند.
ایشان نذر کرد که اگر همسرش سلامتی کامل خود را به دست آورد در این مکان مسجدی بسازد. خداوند دعای حاج شمس‌الدین را مورد اجابت قرار داد و ایشان هم نذر خود را ادا کرد و به درخواست حاج شمس الدین این مسجد مقابل دروازه فتح ساخته شد. در برخی از کتب به جای دروازه فتح، از نام دروازه حظیره یاد شده است.
این مسجد شامل چند بخش مختلف می‌باشد. در کنار بنای اصلی مسجد، حمام، آب انبار و یک اتاق برای اسکان مسافر‌ها ایجاد شد. مسجد حظیره در طی این سال‌ها، مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته و امروزه تنها سنگ مرمر محراب از بنای اولیه این مسجد باقی مانده است. آیت الله صدوقی در سال ۱۳۵۷ هجری شمسی، مسجد جدیدی را در همین مکان بنا کرد.
ساختمان اولیه مسجد یک اتاق ساده بود که فضای داخلی آن با گچ پوشیده شده و نمای آن آجری بود. اما ساختمان جدید مسجد دارای جزئیات بیشتری می‌باشد. نمای بیرون مسجد با آجرچینی مرتب و زیبا، مانند دیگر بناها و مساجد تاریخی یزد می‌باشد. قسمتی از دیوار، پیشخوان و مناره‌های بلند مسجد، با کاشی‌کاری‌های زیبا مزین شده است.
بر روی کاشی‌ها نام الله و پنج تن آل عبا نگاشته شده است. همچنین علاوه بر دو مناره بلند، پنج مناره دیگر در اطراف بنای مسجد قرار گرفته‌اند که البته از دو مناره اصلی کوتاه‌تر هستند. در هر کدام از این مناره‌ها نقوشی از گل بوته‌های اسلیمی، ترنجی و ختایی وجود دارد. کتیبه‌های روی دیوار با خط ثلث و کوفی نگاشته شده‌اند و برروی کاشی مرکزی دیوار، نام روضه محمدی بزرگ حک شده است.
گنبد مسجد دارای یک شیب شبدری کُندش است که یکی از جذاب‌ترین بخش‌های مسجد به شمار می‌رود. نمای بیرون گنبد با آجر مزین شده و کف صحن مسجد حظیره با سیمان پوشانده شده است. در میان صحن، حوض زیبایی قرار گرفته که دارای اِلمان‌های معماری سنتی و اسلامی ایرانی می‌باشد. روضه محمدیه یا مسجد حظیره دارای ۳ در ورودی است که دَر اصلی آن بزرگ و فلزی بوده و برروی آن اشکال هندسی زیبایی به چشم می‌خورد.
در مسجد حظیره چند قبر وجود دارد. در گوشه‌ای از مسجد، دو سنگ قبر وجود داشته که عبارت لا اله الا الله و محمد رسول الله بر روی یکی از آنها حک شده و توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. بر اساس گفته‌ها و شنیده‌ها این دو قبر متعلق به زوجی است که صاحب زمین این مسجد بوده‌اند. در کنار محراب، قبر آیت الله صدوقی قرار گرفته که سومین شهید محراب می‌باشند. ایشان همیشه نماز صبح و شب خود را در این مسجد اقامه می‌کردند.
قبر دیگر این مسجد متعلق به حاج شیخ محمد علی صدوقی، امام جمعه یزد می‌باشد که در کنار آیت الله صدوقی به خاک سپرده شده است. بازدیدکنندگان بسیاری برای زیارت قبر آیت الله صدوقی به این مسجد مراجعه می‌کنند. وجود مقبره شهید صدوقی حال و هوای دیگری به مسجد حظیره بخشیده که باعث شده از دیگر مساجد تاریخی یزد، متمایز شود. قدمت تاریخی آن هم از ویژگی‌های خاص این مسجد به شمار می‌رود.
روضه محمدیه در دوران هشت سال دفاع مقدس، به عنوان پایگاه نظامی فعال بوده و در آن دوران، کمک‌های مردمی بسیاری در این مسجد جمع آوری شده است که رزمندگان برای اعزام به مناطق جنگی، در این مکان آماده می‌شدند. برگزاری مراسمات عزاداری منسجم، از دیگر دلایل شهرت مسجد حظیره می‌باشد.
مسجد بیاق خان
مسجد بیاق خان از دیگر مساجد تاریخی یزد است که در اواخر دوران قاجار به دستور محمدعلی میرزا بنا شد و در سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این مسجد تاریخی دارای دو درب ورودی از بازار خان می‌باشد که یکی از آنها ۱۳ پله دارد تا به مسجد ختم شود، اما درب دیگر مسجد که از سمت بازار زرگرها می‌باشد، تنها ۸ پله دارد که به صحن مسجد می‌رسد.
مسجد بیاق خان دارای بخش‌هایی همچون تابستان‌خانه و گرمخانه می‌باشد که توجه بسیاری از گردشگران و افراد را به خود جلب کرده است. گرمخانه نسبت به تابستان‌خانه وسعت کمتری دارد. تابستان‌خانه مسجد تا ارتفاع یک و نیم متری از کف، آجری می‌باشد و دیگر بخش‌های آن سفیدکاری شده است. همچنین این مسجد دارای پنج درب آهنی بوده که هر یک از این درب‌ها به حیاط مسجد راه دارند.
مسجد در طی این سال‌ها، چندین بار، مرمت و بازسازی شده است که در آخرین بازسازی، دیوارهای مسجد را آجری کرده‌اند. درب‌های فلزی بزرگ مسجد برای ورودی تابستان‌خانه نصب شده است. کتیبه‌های مسجد بیاق خان برروی زیلو نگاشته شده و مربوط به سال ۱۲۴۲ هجری قمری می‌باشد. برای ساخت مسجد از مصالحی مانند خشت، گل و آجر استفاده شده که به همین دلیل این مسجد تا به امروز باقی مانده است.
صحن مسجد بیاق خان در قسمت شرقی تابستان‌خانه که سطحی پایین‌تر از آن دارد ایجاد شده که بسیار جالب توجه و زیبا می‌باشد. مسافران و گردشگران بسیاری در سفر خود به شهر یزد، این مسجد را مورد بازدید قرار می‌دهند. حیاط مسجد بسیار زیبا و دلباز بوده، چراکه برای نمای داخلی آن از کاهگل استفاده شده و شبستان جنوبی مسجد با گچ، سفید کاری شده است. همچنین یک اتاق به عنوان وضوخانه، در این مسجد وجود دارد.
سخن پایانی
در این مطلب نگاهی گذرا به مساجد تاریخی یزد داشتیم که در تمام طول سال و به خصوص ایام نوروز، میزبان مسافران و گردشگران زیادی می‌باشند. در شهر یزد مساجد متعددی وجود دارد که از لحاظ تاریخی، هنری و معماری، بسیار حائز اهمیت هستند. این اماکن مذهبی و تاریخی، نمایان‌گر میراث فرهنگی و تاریخی ملت ایران بوده و نشان دهنده تاریخ اسلام در ایران و یزد می‌باشد.
توجه! این مطلب یک رپورتاژ آگهی است و محتوای آن توسط تبلیغ دهنده نگارش شده است.
آی تی جو مسئولیتی در قبال صحت و سقم محتوای تبلیغاتی ندارد.