انجمن تجارت الکترونیک تهران که از سال ۹۸ توسط جمعی از شرکت‌های بزرگ حوزه تجارت الکترونیک تشکیل شده است، در تیرماه سال جاری با ارائه گزارشی وضعیت اسفناک اینترنت کشور را از منظر مسائل فنی بررسی کرد و طی نامه‌ای به رییس جمهور خواستار بهبود وضعیت اینترنت برای بهبود وضعیت کسب‌وکارها و مردم شد.
در ادامه این شرکت‌های بخش خصوصی در جلساتی با نهادهای تأثیرگذار کشور، به بیان محدودیت‌های بی‌مورد و اختلالات گسترده پرداختند که در ادامه بهبودهایی نظیر رفع اختلالات کلودفلر و پروتکل HTTP/3 حاصل شد.
اکنون این انجمن پس از حدود ۶ ماه در گزارش دیگری به بررسی مجدد وضعیت اختلالات، محدودیت‌ها و سرعت اینترنت کشور پرداخته است. طبق گزارش جدید، ایران علیرغم بهبود اندک وضعیت اینترنت، همچنان در مجموع بدترین اینترنت جهان را دارد و وضعیت اینترنت نسبت به گزارش قبلی تغییر محسوسی نداشته است. در ادامه خلاصه‌ای از این گزارش را می‌خوانیم:
وضعیت اینترنت کشور روند خطرناکی دارد
اینترنت این روزهای کشور نسبت به گزارش قبلی انجمن تجارت الکترونیک، تغییر محسوسی نداشته و می‌توان گفت ادامه‌ی این روند یعنی اینترنت ایران در وضعیت خطرناکی قرار دارد. همچنان استفاده از اینترنت بدون فیلترشکن‌ها ممکن نیست و منطق استفاده از فیلترشکن علاوه بر تحمیل هزینه چند هزار میلیاردی از سبد معیشتی کل خانواده‌های ایرانی، موجب افزایش آسیب‌پذیری بر روی تجهیزات دیجیتال کاربران، نفوذ و نشت اطلاعات و افزایش آزارهای دیجیتال (Cyberbullying) شده است.
اعمال فیلترینگ گسترده، غیرشفاف و بدون پاسخگویی منجر به مهم‌ترین مانع بهره‌مندی ایرانیان از فناوری و در نتیجه مانعی برای رشد اقتصادی و توسعه کسب‌وکارهای مدرن شده است؛ وضعیتی که منجر به تداوم ناامیدی نیروی انسانی، خشم اجتماعی، خروج متخصصان و در نهایت خشکیدن ریشه‌ی درخت اقتصاد دیجیتال کشور می‌شود.
بر اساس قوانین چه کسی باید پاسخگوی کیفیت پایین اینترنت باشد؟
رییس جمهور کشور با قدرت ریاست شورای عالی امنیت ملی، ریاست شورای عالی فضای مجازی، تعیین ۶ عضو از ۱۲ عضو کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه، تعیین وزارت ارتباطات و در نتیجه زیرمجموعه‌های آن شامل شرکت زیرساخت، تنظیم مقررات و افتا، تعیین و ریاست هیئت دولت از اختیارات و کنترل کافی برای بهبود کیفیت اینترنت کشور برخوردار است و بیش از هر کس دیگر باید پاسخگوی کیفیت اینترنت کشور به مردم باشد.
ایران همچنان بدترین اینترنت جهان را دارد
بررسی سه شاخص اختلال، محدودیت و سرعت در بین ۵۰ کشور مختلف جهان نشان می‌دهد ایران در شاخص اختلال در رتبه ۴، شاخص محدودیت رتبه ۲ و شاخص سرعت پایین رتبه ۱ را دارد و در مجموع بار دیگر در گزارش دوم هم بدتر از چین و اندونزی، بدترین کیفیت اینترنت را دارد. (انجمن تجارت الکترونیک این گزارش را بر اساس داده‌های مراجع بین‌المللی و تحلیل کارشناسان خبره تهیه کرده و از منتقدان دعوت کرده تا با ارائه شواهد علمی و داده‌های کمی، ادعاهای جایگزین خود را مطرح نمایند.)
کیفیت پایین اینترنت منجر به قرار گرفتن بیش از ۵۰ درصد از فعالان کسب‌وکارهای دانش بنیان کشور در مسیر مهاجرت شده است. مشخصا در افکارسنجی در اکوسیستم نوآوری و فناوری کشور، طرح صیانت و وضعیت ناپایدار کیفیت اینترنت، یکی از مهم‌ترین دلایل مهاجرت عنوان شده است.
رتبه ۴۷ در اختلال اینترنتی در میان ۵۰ کشور جهان
ایران پس از ایرلند، اسرائیل و اندونزی بیشترین میزان اختلال را در آذرماه سال جاری داشته است. با این حال در مجموع ۹ ماه اخیر ایران و چین به ترتیب بیشترین اختلال مستمر را در اینترنت داشته‌اند.
البته روند اختلال اینترنت ایران از اردیبهشت تا مهرماه کاهشی بوده و روندی روبه‌بهبود داشته است اما در آبان و آذر اختلالات مجددا افزایش یافته است.
اوج اختلالات در ساعت‌های ۲۰ الی ۲۳ رخ می‌دهد که افزایش میزان مصرف کاربرها و افزایش تأخیر (Latency) در دسترسی به اینترنت دیده می‌شود.
علت این امر می‌تواند اشباع شبکه انتقال، اشباع پهنای باند بین‌الملل و اختلال عملکرد و اشباع پردازنده‌های تجهیزات فیلترینگ باشد.
رتبه ۴۹ در محدودیت اینترنتی در میان ۵۰ کشور جهان
ایران پس از چین بیشترین محدودیت و سانسور اینترنتی را در آذرماه سال جاری داشته است. با این حال در مجموع ۹ ماه اخیر باز هم ایران بیشترین محدودیت را به خود اختصاص داده است.
ایران با ۱۴ بار قطع خودخواسته اینترنت در نیمه اول سال ۲۰۲۳ بیشترین خاموشی مطلق را در بین کشورهای جهان داشته است. پس از ایران، هند با ۹ بار و پاکستان با ۳ بار بیشترین قطعی خودخواسته را داشته‌اند.
فیلترینگ بی‌دلیل در سطح IP اعمال می‌شود
نکته مهم در رابطه با فیلترینگ خسارت جانبی به وب‌سایت‌هایی با محتوای غیرمجرمانه است؛ به این معنی که خواسته یا ناخواسته وب‌سایت‌هایی با محتوای آموزنده یا بی‌ربط به سیاست‌های فیلترینگ، مسدود می‌شوند.
به طور مثال وبسایت ananzi.co.za که یک وبسایت جستجو در فروشگاه‌های آفریقای جنوبی است، فیلتر شده است. با بررسی محتوای آن متوجه شدیم که به احتمال قوی انگیزه‌ای برای فیلترکردن چنین سایتی نباید وجود داشته باشد. در گام بعدی متوجه شدیم فیلترینگ روی IP این وبسایت اعمال شده و در نتیجه دامنه‌های دیگری که از این IP استفاده می‌کنند یا مصرف‌کنندگان آتی این IP، همچنان در لیست فیلتر باقی خواهند ماند.
این فقط یک نمونه تصادفی از میلیون‌ها آدرس IP است که به اشتباه و با سازوکار غیرشفاف و غیرحرفه‌ای فیلتر شده‌اند. نهایتا در چنین وضعیتی دسترسی به اینترنت بدون فیلترشکن به شرایطی ناگریز برای کاربران ایرانی تبدیل می‌شود و طبعا این یعنی تجربه‌ی همیشگی اینترنت کند و نا امن.
ایران در انتهای جدول آزادی‌های دسترسی به اینترنت
وبسایت Freedom on the net در سال ۲۰۲۳ ۷۰ کشور را از حیث دسترسی آزاد به اینترنت بررسی کرد که ایران پس از میانمار و چین در بدترین وضعیت دسترسی آزاد به اینترنت قرار دارد. البته در شاخص‌های این بررسی، ایران در مولفه‌ی رعایت حقوق شهروندان، بدترین عملکرد و در شاخص محدودیت محتوا رتبه چهارم را دارد.
محدودیت کامل شبکه‌های اجتماعی
ایران، چین و ترکمنستان صدرنشین محدودیت شبکه‌های اجتماعی هستند و توییتر، اینستاگرام، تلگرام، واتس‌اپ، فیس‌بوک و یوتیوب در این سه کشور فیلتر است و محدودیت حداکثری شبکه‌های اجتماعی را شاهد هستیم.
مشکلات ناشی از فیلترینگ گوگل پلی
در کشور ما حجم قابل توجهی از ابزارهای کاربردی مانند Google Play فیلتر شده‌اند؛ وبسایت هایی که هیچ دلیل منطقی برای فیلتر بودن آن‌ها وجود ندارد. محدودیت این سامانه‌ها علاوه بر خسارت‌های دانشی و فنی به کاربران ایرانی، آن‌ها را به استفاده از راه‌های دیگری برای به‌روزرسانی یا نصب نرم‌افزارهای ناامن برای دور زدن محدودیت‌ها مجبور می‌کند. در نهایت نیز مشکلات بزرگی مانند موارد زیر به وجود می‌آید:
۱) به‌روزرسانی خودکار اپلیکیشن‌ها بر روی میلیون‌ها موبایل، تبلت و و تلوزیون هوشمند متوقف می‌شود، امری که تجهیزات دیجیتال را آسیب‌پذیر می‌کند.
۲) گروهی از کاربران برای نصب اپلیکیشن‌های مورد نیاز خود مجبور به نصب مستقیم می‌شوند که گاهی فاقد کنترل‌های امنیتی هستند.
۳) میلیاردها ریکوئست از سمت گوشی‌های اندروید به گوگل پلی باعث کاهش کیفیت شبکه، افزایش مصرف باتری و اختلال تلفن‌های همراه می‌شود.
عدم شفافیت، پاسخگویی و امکان اعتراض به فیلترینگ
در حال حاضر پس از توقف وبسایت‌های peyvandha.ir و internet.ir هیچ سامانه‌ای برای استعلام و اعتراض به وبسایت یا IP فیلترشده وجود ندارد. اگرچه همان سازوکار هم فاقد ساختارهایی برای حمایت از حقوق شهروندان و امکان شکایت قضایی بود. اما در حال حاضر حتی تشخیص این که یک سایت به دلیل فیلترینگ از دسترس خارج شده یا تحریم شده یا خطای فنی وجود دارد، برای کاربران عادی اینترنت وجود ندارد.
همچنین فیلترینگ در ایران یک مسیر یک طرفه است و هیچ وقت بر سر رفع فیلتر اجماعی وجود ندارد. عدم پاسخگویی و نبود شفافیت در سازوکارهای کمیته تعیین مصادیق مجرمانه به این موضوع دامن زده است.
تحریم‌های کاربران ایرانی و رفتار دوگانه‌ی نهادهای بین‌المللی
بسیاری از کسب‌وکارهای خارجی دسترسی IPهای ایرانی را محدود کرده‌اند. این سازوکار را باید در کنار رفتار دوگانه‌ی نهادهای بین المللی بررسی کرد؛ به عنوان مثال امریکا با سندی موسوم به D-2 مدعی حمایت از حقوق شهروندان ایرانی در خدمات اینترنت شد اما در عمل قطعنامه‌ها و تحریم‌ها خلاف این موضوع عمل می‌کنند و سند D-2 ناکارآمد و غیراجرایی است.
رتبه ۵۰ در سرعت اینترنت در میان ۵۰ کشور جهان
طبق بررسی پایگاه داده رادار کلودفلر، متأسفانه در هر یک از سه شاخص Bandwidth، Latency و DNS ایران در جایگاه ۵۰ از میان ۵۰ کشور مورد بررسی قرار می‌گیرد.
به رغم پیگیری‌های انجمن تجارت الکترونیک، هیچ کدام از شاخص‌های مجموع پهنای باند بین‌الملل کشور، تغییرات آن در دولت سیزدهم و سرعت میانگین کاربران ایرانی در اینترنت بین‌الملل به صورت عمومی منتشر نشده است. این در حالی است که ارائه‌ی گزارش‌هایی با شواهد علمی و کمی به افکار عمومی، جزو اولین حقوق شهروندان یک کشور و وظیفه‌ی بدیهی متولیان امر است.